1991 წლის 14 აგვისტოს, დღის პირველ საათზე, კორეელი კიმ ჰაკ-სუნი ოფიციალურ განცხადებას ავრცელებს, რომლითაც ბრალს სდებს იაპონიის ხელისუფლებას მეორე მსოფლიო ომის დროს ქალების მოტაცებასა და მათ სამხედროებისთვის მოწყობილ “გამამხნევებელ ბანაკებში” სექს-მონებად გამოყენებაში.
იაპონიის ხელისუფლება სასტიკად უარყოფს ბრალდებებს, ირწმუნება რა, რომ ამ ტიპის ბანაკებში “არა მონები, არამედ ბედნიერი მოხალისეები” მუშაობდნენ.
იაპონელი ომის ვეტერანები იხსენებენ, თუ როგორ ატოვებინებდნენ სამხედრო დანაყოფებში მოწყობილი “გამამხნევებელი ბანაკების” შესასვლელში ყველანაირ იარაღს, იმის შიშით, რომ იქ “მომუშავე” ქალები მათ თვითმკვლელობისთვის გამოიყენებდნენ.
“ბედნიერი მოხალისეები”,- არ დრკებიან იაპონიის წარმომადგენლები…
პირად და კოლექტიურ პასუხისმგებლობაზე საუბრისას დიქტატორული სისტემის მუშაობის ასახსნელად ჰანა არენდტს მაგალითად ე.წ.“ჭანჭიკების თეორია” მოჰყავს. ამ თეორიის მიხედვით, პოლიტიკური სისტემის ეფექტური მუშაობისთვის აუცილებელია მასში ჩართული თითოეული პირი იგივეს წარმოადგენდეს, რასაც რიგითი ჭანჭიკი წარმოადგენს გამართული მანქანისთვის – მარტივად შეცვლად, უმნიშვნელო ნაწილს და არაფერს მეტს. ხოლო მაშინ, როდესაც ქვეყანა ომის სულისშემძვრელ სახეს უყურებს თვალებში, იგივე შეიძლება ითქვას სამხედრო ძალაზეც – მისი თითოეული წევრი უნდა იყოს იდეალურად მომუშავე ჭანჭიკი. თუმცა მას შემდეგ, რაც იაპონელმა ჯარისკაცებმა 1937 წელს ჩინეთის ანექსიისას ნანკინგის რეგიონში 200,000 მშვიდობიანი მოქალაქე მოკლეს და ათასობით ქალი გააუპატიურეს (ისტორიაში შესული, როგორც “ნანკინგის გაუპატიურება”), სასაკლაო ველიდან შორს, იმპერატორის სასახლეში უცნაური ხმა მოესმათ. ხმა, რომელიც სწორედ მათი მწყობრიდან გამოსული სამხედრო მანქანის შემაწუხებელ რახრახს ჰგავდა. მალე არაერთი მეზობლისგანაც მიიღეს საყვედური და მიხვდნენ, რომ მსოფლიოს უძილობისგან დასახსნელად მექანიზმის გამოცვლა იყო საჭირო.
მაგრამ როგორ უნდა გამოცვალო მექანიზმი, როდესაც მხოლოდ ერთი ნაწილი კი არაა გაფუჭებული, არამედ მთლიანად სისტემა ვეღარ უძლებს წნეხს? სწორედ ამ პრობლემის წინაშე იდგა იაპონია. რა უნა მოეხერხებინათ ჯარისკაცებისთვის, რომლებიც ნაცვლად იმისა, რომ თავად ყოფილიყვნენ ჭანჭიკები და იმპერიული მანქანა შეფერხების გარეშე წაეყვანათ დომინაციისკენ, სტრესითა და ომის ფსიქოლოგიური წნეხით გაჭყლეტილები სინათლის სისწარფით გამოდიოდნენ მწყობრიდან, ვეღარ იმორჩილებდნენ ჟინს, აგრესიას, ძლიერის შიშით გაჩენილი ეჭვების სუსტის გათელვით გაქარწყლების სურვილს და ქვეყნის რეპუტაციის გამანადგურებელ დანაშუალს დანაშაულზე სჩადიოდნენ?
იაპონიის ხელისუფლებამაც გადაწყვიტა მარტივი გამოსავალი ეპოვა – გააერთიანეს რა ქვეყნის ხანგრძლივი ისტორიის მქონე კურტიზანული ხელოვნება ჯარისკაცების ძალადობრივ და სექსუალურ ფანტაზიებთან, მათ შექმნეს “გამამხნევებელი ბანაკები”, რომლებშიც ქაოსური, უკონტროლო, საჯარო ძალმომრეობა სისტემური, დამალული, კონტროლირებადი და “ნებადართული” გაუპტიურებით შეიცვალა.
გენერალ-ლეიტენანტი ოკაბე-ნაოზაბუროს თქმით:
“ჩინეთის ადგილობრივ მოსახლეობაში ძლიერი და მზარდი ანტი-იაპონური დამოკიდებულების მთავარი მიზეზი იაპონელი სამხედროების მიერ ჩადენილ მასშტაბურ გაუპატიურებათა სერიაა. როგორც აღმოჩნდა, მსგავსი ქმედებების სიხშირე მოულოდნელად სერიოზულ უარყოფით დამოკიდებულებას აჩენს იაპონიის მიმართ… შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში, გაუპატიურება არა მხოლოდ კანონდარღვევაა, არამედ ქვეყნის ღალატიცაა, რომელიც მშვიდობასა და წესრიგს არღვევს და ჩვენი სამხედრო ძალების სტრატეგიულ მოქმედებას უშლის ხელს.”
იაპონიის მესვეურები მიხვდნენ, რომ სამხედრო მექანიზმს დამატებითი ენერგიის წყარო ესაჭიროებოდა. სწორედ ამისთვის შექმნეს “გამამხნევებელი ბანაკები”. ომის სამყაროში ჯარმა არენდტის მიერ აღწერილი პოლიტიკური სისტემის ადგილი დაიკავა და გადაწყვიტა, რომ თავისი მექანიზმი ესაჭიროებოდა. მექანიზმი, რომელსაც “იანჯო” დაარქვეს და რომლის ჭანჭიკებადაც 11-დან 25 წლამდე ასაკის მატერიალურად გაჭირვებული ქალები – “იანფუები” – აქციეს.
კიმ ჰაკ-სუნი პირველი ქალია, რომელმაც იაპონიის ხელისუფლების სამხელად საკუთარი გამოცდილების გაზიარება გაბედა. იგი 15 წლის იყო, როდესაც ოჯახის წევრებმა გეიშების სკოლას მიაბარეს, საიდანაც ორი წლის შემდეგ ჩინეთში გაამწესეს, უკვე იანფუს სტატუსით.
“გამამხნევებელ ქალთა” ისტორიები რაოდენობრივად იმაზე მეტია, ვიდრე ნებისმიერ ემპათიის გრძნობის მქონე ადამიანს ენდომებოდა რომ წაეკითხა, თუმცა, ამავდროულად, მონათხრობი საკმარისად მასშტაბურ სურათს ხატავს იმისთვის, რომ ცხადი გახდეს თუ კიდევ რამდენი ისტორია დაიკარგა სირცხვილის, შიშისა და ტრავმის წინააღმდეგ ბრძოლაში დამარცხების გამო. ისინი წლების განმავლობაში ტყვეებად იყვნენ სამხედრო დანაყოფებში, რათა ბრძოლის ველიდან დაბრუნებული ჯარისკაცების ყველანაირი სურვილი აესრულებინათ. გადარჩენილთა მოგონებები დეტალურად მოგვითხრობს იმის შესახებ, თუ როგორ იტაცებდნენ ღარბი ოჯახებიდან კორეელ, ჩინელ, ფილიპინელ და იაპონელ ქალებსაც კი ყალბი სამსახურის დაპირებით, როგორ აიძულებდნენ დღეში 15-დან 50-მდე ჯარისკაცს “მომსახურებოდნენ”, როგორ უჭრიდნენ ფეხის ძირებს, რათა გაქცევა ვერ მოეხერხებინათ, როგორ გაუნადგურდათ რეპროდუქციული სისტემა იმ ურიცხვი ვენერიული დაავადების გადატანის გამო, რომლებიც ხელისუფალთა რწმენით მხოლოდ ქალებს შეიძლება გასჩენოდათ, როგორ აიძულებდათ სოციალური სტიგმა გამოქცეულებსა თუ უკან დაბრუნებულებს საკუთარ მოძალადეებზე ქორწინებას… წარსულის სანაგვეზე მივიწყებას მისაცემად გადაყრილი და რამდენიმე ნატანჯი მოხუცი ქალის უკანასკნელი ძალისხმევით გადარჩენილი ისტორიები ტკივილის გარდა ბადებს კითხვას – ვინ უნდა აგოს პასუხი?
ჰანა არენდტი ჰოლოკოსტის ტრაგედიაზე წერისას ასკვნის, რომ კოლექტიური პასუხისმგებლობის იდეა არა მხოლოდ ფასადური და ყალბია, არამედ რეალურ დამნაშავეებს აძლევს დაუსჯელად გადარჩენის საშუალებას, “ვინაიდან როცა ყველა დამნაშავეა, დამნაშავე არავინაა.” “HBO”-ს მიერ 2019 წელს გადაღებულ სერიალში “ჩერნობილი”, აფეთქების ადგილას ჩასულ ბორის შერბინას ატომური ელექტროსადგურის დირექტორი, ვიქტორ ბრიუხანოვი ფურცლის მომცრო ნაგლეჯზე ჩამოწერილ სიას უწვდის, რომელზეც, როგორც თვითონ ამბობს, “ყველა პასუხისმგებელი პირის ვინაობაა მითითებული”. მაყურებელში ეს სცენა ირონიულ ჩაცინებას იწვევს. ვიცინით, რადგან რეალური პრობლემის გამჟღავნებამდე დიდი ხნით ადრე ვხვდებით, რომ როდესაც მთლიანი მანქანა გადადის გზიდან, მხოლოდ რამდენიმე უმნიშვნელო ჭანჭიკი ვერ იქნება პასუხისმგებელი.
ჩერნობილის კატასტროფაც, ჰოლოკოსტის ტრაგედიაცა და “გამამხნევებელ ქალთა” წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულიც ერთგავარად აერთიანებს პირადი და კოლექტიური პასუხისმგებლობის იდეებს. რეპუტაციით შეპყრობილი საბჭოთა ხელისუფლებაც, საკუთარი რასის უპირატესობის რწმენით მოტივირებული ფაშისტური გერმანიაცა და ერთი უპატიებელი ცოდვის მეორეთი ჩამნაცვლებელი იაპონიის მესვეურებიც უპირობოდ პასუხისმგებელნი არიან კაცობირობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულებზე. თუმცა, რა ვუყოთ ცალკეულ ინდივიდებს? დიატლოვს, რომელმაც პირადი მიზნების მისაღწევად უსაფრთხოების ყველა წესი უგულებელყო, აიხმანს, რომელმაც 6 მილიონზე მეტი ებრაელი გაამწესა საკონცენტრაციო ბანაკებში, რიგით ჯარისკაცს, რომელმაც გადაწყვიტა რომ ყველანაირი უფლება ჰქონდა ბანაკში მიყვანილი, შეშინებული კიმ ჰაკ-სუნი ჯერ გონის დაკარგვამდე ეცემა, შემდეგ კი უგონოდ მყოფი გაეუპატიურებინა?
თუ ვერ შენიშნეთ, უკანასკნელ სამ მაგალითში ერთი ცხადი განსხვავებაა – პირველ ორ დანაშაულს კონკრეტული სახელი და გვარი აქვს, მესამეში კი ბრალდებული 2.5 მილიონი იაპონელი ჯარისკაციდან ნებისმიერი შეიძლება იყოს. იანჯოს დაწესებულებებში საკუთარი გამოცდილების შესახებ ჩვენება სულ 16-მა ყოფილმა იანფუმ მისცა. მათგან ერთ-ერთი პირველი ქალი, სახელად ვანგ კუმჯუ იხსენებს რა მის კარავში შესული რიგითი სამხედროს სიტყვებს, ძალაუნებურად გვაწვდის იმავე ფურცელს, რომელიც ბრიუხანოვმა გაუწოდა ლეგასოვს – “იმისთვის რომ გადარჩე, ხუთი სახის ბრძანებას უნდა დაემორჩილო: იმპერატორისას, იაპონიის ხელისუფლებისას, იმ სამხედრო დანაყოფისას, რომელშიც ხარ გამწესებული, მისი ქვედანაყოფისას და იმ კონკრეტული სამხედროსას, რომელიც მოცემულ მომენტში შენს კარავშია შემოსული.”– ბრიუხანოვის სიისგან განსხვავებით, ეს ჩამონათვალი სასამართლო პროცესის დასაწყებ სტიმულად რთულად თუ გამოდგება. სწორედ ამიტომაა, რომ იანფუების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული დღემდე არა მხოლოდ გამოძიებული, არამედ ბოლომდე დანაშაულად შერაცხულიც კი არაა. გამომდინარე იქიდან, რომ ნაკლებ მოსალოდნელია სამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისროს ვინმეს იმ ტრაგედიისთვის, რომლის მსხვერპლებსაც ოფიციალური პირები დღემდე “ბედნიერ მოხალისეებად” და უბრალო სექს-მუშაკებად ასაღებენ, მსჯელობა მხოლოდ იმაზე შეგვიძლია, თუ ვის ეკუთვნის მორალური პასუხისმგებლობა.
ჰანა არენდტს თუ დავუჯერებთ, რაციონალურ განსჯაზე უარის თქმა საკუთარი ქმედუნარიანობის დათმობის ტოლფასია , შესაბამისად, დანაშაულის მორალური წონა უნდა ატაროს ყველამ, ვინც შექმნა სისტემა, ვინც ისარგებლა მისით და ვინც მის შესახებ ცოდნის მიუხედავად შემქმნელებთან და მომხმარებლებთან მშვიდობიან თანაარსებობაზე უარი არ თქვა. ჰოლოკოსტზე საუბრისას არენდტი გერმანელ საზოგადოებას ორ ჯგუფად ყოფს – ისინი, ვინც შეძრწუნდა კანონთა ახალი სისტემით და სამოქალაქო ცხოვრებას განშორდა და ისინი, ვინც არსებობა ჩვეულ რეჟიმში გააგრძელა. მიუხედავად უმოქმედობის და “ჩაურევლობისა”, არენდტისთვის სწორედ პირველი ჯგუფის წარმომადგენლები არიან ერთადერთნი, ვინც რაციონალური განსჯის უნარი არ დათმო და გარედან დაძალებული ახალი წესრიგი, “რომელშიც ყველა მორალური ქმედება უკანონო იყო, ყველა კანონიერი ქმედება კი დანაშაული”, ბრმად მიღების ნაცვლად თავად შეაფასა, ვერ მოირგო და საკუთარ მფლობელობაში არსებული პროტესტის ერთადერთი გზით გააკრიტიკა – უგულებელჰყო და განერიდა მას. მოცემული თეორიით “იანფუთა” საქმეში უდანაშაულო მხოლოდ ის ჯარისკაცები შეიძლება იყვნენ, რომლებიც მათი “მომსახურებით” სარგებლობაზე უარს ამბობდნენ, თუმცა მათ შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი.
ჩინეთში, იაპონიასა და კორეაში მეორე მსოფლიო ომამდეც პროსტიტუციის საკმაოდ დიდი კულტურა არსებობდა. მართალია სექს-მუშაკობაში არაფერია დასაზრახი და ნებაყოფლობითობის შემთხვევაში ისიც ჩვეულებრივი პროფესიაა, მაგრამ როცა საქმე 14 წლის გოგონების გეიშათა სკოლაში მიბარების კანონიერებას ეხება, პრობლემაზე განსხვავებული რაკურსით გვიწევს მსჯელობა. როგორც ამ თემაზე ჩატარებულ კვლევათა უმეტესობა მოწმობს, “ოჯახების მიერ სექს-მუშაკებად გაყიდული გოგონები საკუთარი ოჯახის სარჩენად და დასახმარებლად გაღებული მსხვერპლად ითვლებოდნენ” და მათ ხშირად “დადებითი მორალური ღირებულების” წარმომადგენლებადაც თვლიდნენ. არენდტისეული ლოგიკით, საზოგადოება, რომელიც საკუთარი მდგომარეობის გაწირვის მაგივრად საკუთარ მორალს ანაცვლებს ახლით, მაშინაც კი დამნაშავეა, როცა პირდაპირ არ მონაწილეობს დანაშაულში. ამ დაშვებით მივდივართ დასკვნამდე, რომ პასუხისმგებლობას უნდა ინაწილებდეს ყველა რიგითი იაპონელი, ვინც შექმნილ რეალობაში იცხოვრა და სამოქალაქო სპექტრს მთლიანად არ განერიდა. რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, როგორც აღმოჩნდა, მოცემულ დასკვნას თავად იაპონელებიც ეთანხმებიან, ვინაიდან და რადგანაც კიმ ჰაკ-სუნის განცხადების შემდეგ “გამამხნევებელ ბანაკებს” გადარჩენილი ქალებისთვის კომპენსაციის შესაგროვებლად დაარსებულ ფონდში თანხა სწორედ (და მხოლოდ) იაპონიის რიგითმა მოქალაქეებმა გადარიცხეს. რაც შეეხებათ თავად გადარჩენილებს, ისინი იაპონიის ხელისუფლებისგან მხოლოდ თითოეული მათგანისთვის პირადად მოხდილ ბოდიშს ითხოვენ. ჯერჯერობით უშედეგოდ…
უელსელი თეოლოგი და ფილოსოფოსი, ჰიველ ლუისი, კოლექტიურ პასუხისმგებლობაზე მსჯელობისას ადამიანების ერთ ძალიან საინტერესო და უნივერსალურ თვისებაზე ამახვილებს ყურადღებას – როცა საქმე ჩვენს გარშემო არსებული ადამიანების მიღწევებს ეხება, ჩვენც, მიუხედავად იმისა, რომ უშუალოდ საქმეში არავითარი წვლილი არ შეგვიტანია, უცნაურ სიამაყეს ვგრძნობთ. იგივე სიამაყეს ვგრძნობთ საკუთარი ქვეყნის წარმატებებზე საუბრისასაც. თითქოს იმ გარემოში ყოფნა, სადაც ეს ყოველივე შეიქმნა, თავისთავად გვაძლევს გარკვეულ მორალურ უპირატესობას. მართლაც, თუ დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ ეს ჩვევა ბავშვობის ასაკიდან გვდევს თან და სიცოცხლის ბოლომდე ჩვენთან რჩება. თუ ოდესმე აღფრთოვანებით გიყურებიათ, როგორ იმარჯვებს თქვენი ეზოელი ბავშვი მეზობელი ეზოს მცხოვრების წინააღმდეგ გასწრობანაში, გიამაყიათ იმით, რომ თქვენმა სკოლელმა საქალაქო ვიქტორინაში ოქროს მედალი დაიმსახურა, პირადი მიღწევასავით გაგხარებიათ ის ფაქტი, თქვენი უნივერსიტეტი ისევ პირველი რომაა რეიტინგით, ან საყვარელი ფეხბურთის გუნდის გამარჯვება აღგინიშნავთ სრულებით გულწრფელად წამოძახებული “მოვიგეთ!”-ით, მაშინ თქვენც ისევე ხართ ამ ძალიან ადამიანური თვისების მატარებელი, როგორც ის ინდივიდები, რომლებსაც ლუისი აკვირდებოდა უელსში ცხოვრებისას. თუმცა ამ თვისებას თავისი უარყოფითი მხარეც აქვს. “ისტორიულ განგრძობადობაში დაბადებული ყველა თაობა ისევეა დამძიმებული მამათა ცოდვებით, როგორც დალოცვილია წინაპართა დიადი საქმეებით”,- წერს ჰანა არენდტი. შესაბამისად, თუ საკუთარი გუნდის გამარჯვებისას, საკუთარი ეზოს ტრიუმფისას და საკუთარ ქვეყანაზე სიამაყით საუბრისას მუდმივად პირველ პირს ვიყენებთ, არც იმის უფლება გვაქვს, მარცხისა თუ დანაშაულის განხილვისას გავითავისუფლოთ თავი სრულად. ამიტომ არაა გასაკვირი, რიგითი იაპონელთა წუხილი და დახმარების სურვილი. ამიტომ არაა გასაკვირი, გერმანია დღემდე რომ უხდის კომპენსაციას დაზარალებულ ებრაელთა ოჯახებს. თუმცა, კონკრეტული ბრალდებულების გარეშე ვერც ნამდვილი და ვერც ჰიპოთეტური სასამართლო პროცესი ვერ შედგება. როგორც ლუისივე ასკვნის, რეალურად, მხოლოდ ასოციაციური კავშირით, ჩვენი მორალური ღირებულება არც სხვათა მიღწევებით იზრდება და არც მათი წარუმატებლობით მცირდება. ცვლილება მხოლოდ იმაში შეიძლება გამოიხატოს, თუ რამდენად გადავსხვაფერდებით ჩვენ მათი გავლენით.
მორალური პასუხისმგებლობა ენერგიას ჰგავს – შეიძლება ფორმა იცვალოს, თუმცა მთლიანად არასდროს გაქრება. იაპონელი ხალხი, როგორც არ უნდა ეცადოს, მეორე მსოფლიო ომის დროს იანფუდ წოდებული ქალების ტანჯვაზე პასუხისმგებლობას სრულად ვერ დაიტევს. მსგავსი მასშტაბის ტრაგედიები კოლექტიური და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის ნაზავით იქმნება, შესაბამისად, ვალიც ორივე მხარის გადასახდელია. უკვე მესამე ათწლეულია, რაც “გამამხნევებელ ქალთა” წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულით გაჩენილი მორალური ტვირთის აუთვისებელი ნაწილი იაპონიის ხელისუფლების ერთი ნაკადიდან მეორეზე გადადის. ენერგიის ის ფორმა, რომელიც მთლიანად სოციუმმა ვეღარ დაიტია, გამოუდარებელ ღრუბლად ჭექს ყოველი ახალი მმართველი ძალის თავზე. და ასე იქნება მანამ, სანამ რომელიმე მათგანი არ გაბედავს და უმისამართოდ მობურთავე ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის ნაკადს საკუთარ სახელს არ დაარქმევს.
To infinity and beyond.
(დაინტერესებულთათვის 🙂 ) ბიბლიოგრაფია:
Kim, C. The Comfort Women System: Sexual Slavery During World War II, DePauw University, 2017
Arendt, H. Personal Responsibility Under Dictatorship, Schoken Books, 2003
May L. Hoffman S. Collective Responsibility: Five Decades of Debate in Theoretical and Applied Ethics (Chapter 1 – Lewis, H.D. “Collective responsibility”) Rowman & Littlefield Publishers inc. 1991
Philosophy Tube HBO’s Chernobyl and Personal Responsibility, 2019:
HBO’s Chernobyl & Personal Responsibility | Philosophy Tube
დაიჭირე წამი 